Ο Γαβράς, ο Λαμπράκης και μία εκπομπή της ΕΤ3

Η αφίσα για το «Ζ» του Γαβρά.

Η σημαντικότερη στιγμή του «Ζ»: το κτύπημα έχει ήδη δοθεί στον «Ζήτα» - Λαμπράκη. Το θέμα είναι ποιος τον σκότωσε στην πραγματικότητα.

Λαμπράκης: ένας ιδεαλιστής αστός που έπεσε θύμα του κόμματός του;

Βόλευε ο θάνατος του Παναγούλη, όπως και η δολοφονία του Λαμπράκη, την πολιτική άνοδο του Ανδρέα;

Επανεκδόθηκε στις 2 Απριλίου το περίφημο «Ζ» του Κώστα Γαβρά με τον Υβ Μοντάν στον ρόλο του Λαμπράκη και τον Ζαν Λουΐ Τρεντινιάν στον ρόλο του ανακριτή Χρήστου Σαρτζετάκη. Μια ταινία που έκανε διάσημο τον Γαβρά και που κέρδισε το Όσκαρ Καλύτερης Ξένης Ταινίας το 1969.

Η υπόθεση της ταινίας είναι λίγο-πολύ γνωστή. Ένας αριστερός βουλευτής στις αρχές της δεκαετίας του ‘60 πέφτει θύμα ενός «τραμπουκικού» κτυπήματος στην διάρκεια μιας πορείας για την Ύφεση και τον Αφοπλισμό. Θα επιζήσει του κτυπήματος, αλλά θα υποκύψει λίγο μετά. Η κυβέρνηση θα αναθέσει σε έναν ανακριτή την υπόθεση για να την κουκουλώσει. Εκείνος όμως πληροφορημένος από έναν αριστερό δημοσιογράφο θα αρνηθεί και οι έρευνες που θα διεξάγει θα τον οδηγήσουν στο να θεωρήσει ως ενόχους το παρακράτος και το Παλάτι, που παρουσιάζονται ως πρόδρομοι της στρατιωτικής δικτατορίας.

Η ταινία χρησιμοποιεί το όνομα «Ζήτα» (Υβ Μοντάν) για τον ήρωα της και δεν αναφέρει καθόλου το όνομα της Μεσογειακής χώρας, όπου διεξάγεται η ιστορία. Υποτίθεται ότι γυρίζεται στην Αλγερία, αλλά μία ελληνική γραφομηχανή και η μουσική του Θεοδωράκη με το σαντούρι να κυριαρχεί σε κάνει να καταλάβεις ότι πρόκειται για την Ελλάδα των αρχών του ’60 παραπέμποντας στην δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Εξάλλου όπως αναφέρεται στην αρχή: «Η τυχόν ομοιότητα με πρόσωπα, ζώντα και αποθανόντα δεν είναι συμπτωματική, είναι ηθελημένη».

Αν θέλουμε να είμαστε αντικειμενικοί, πρέπει να παραδεχθούμε ότι η ταινία διατηρεί την φρεσκάδα και την ένταση της. Αυτό οφείλεται στην κλασσική δομή της, σε αντίθεση με άλλες ταινίες της εποχής, όπως αυτές της «Νουβέλ Βανγκ» (Γκοντάρ) η των πειραματισμών του ’60, που σήμερα δεν βλέπονται. Πειραματισμοί που όπως έχει δηλώσει ο ίδιος ο Γαβράς γινόταν από αριστερούς γόνους της μεγαλοαστικής τάξης (Γκοντάρ, Βισκόντι) που περιφρονούσαν το κοινό, και κατά συνέπεια τον ίδιο τον λαό. Αυτό σε αντίθεση με τον περήφανο για την αγροτική του καταγωγή Κώστα Γαβρά. Εδώ πρέπει να πούμε ότι ο Γαβράς τότε δέχθηκε επίθεση για την κλασσική «μπουρζουάδικη» γραφή του. Μια γραφή που συνδυάζει γουέστερν
(ειδικά στο «Το Τραίνο θα Κτυπήσει Τρεις Φορές») και αστυνομικά θρίλερ με ταινίες του τύπου «Blow Up» του Αντονιόνι. Επίσης να πούμε ότι το «Ζ», όχι μόνο άνοιξε τον δρόμο για τα επόμενα πολιτικά θρίλερ του Γαβρά («Κατάσταση Πολιορκίας», «Ο Αγνοούμενος»), αλλά έχει επηρεάσει και τις πολιτικές ταινίες σκηνοθετών, όπως ο Σίντνεϋ Λιούμετ, ο Άλαν Πάκουλα και ο Όλιβερ Στόουν. Για παράδειγμα η τελική σκηνή με τις γραφομηχανές έχει αντιγραφεί από τον Άλαν Πάκουλα στο «Όλοι οι Άνθρωποι του Προέδρου» για το Ουώτεργκεϊτ. Ενώ οι ερμηνείες των Υβ Μοντάν και Ζαν Λουϊ Τρεντινιάν (Βραβείο Καλύτερου Ηθοποιού στο Φεστιβάλ Καννών)είναι υψηλού επιπέδου. Αλλά...

Υπάρχει ένα «αλλά», που είναι μια εκπομπή της ΕΤ3 το 2003. Σε αυτήν ο Μανώλης Χατζηαποστόλου, ο διάσημος «Τίγρης» που συνέλαβε τους Γκοτζαμάνη και Εμμανουηλίδη, δήλωνε ότι κάτι μεσολάβησε ανάμεσα στο κτύπημα με το τρίκυκλο και τον θάνατο του στον Ερυθρό Σταυρό κατηγορώντας σαφώς την Αριστερά: «Μέσα στο αμάξι τον αποτελειώσανε ή με καουτσούκ ή με άμμο. Επαγγελματικά στελέχη. Ο Βέρρος (μετέπειτα βουλευτής του ΚΚΕ) και άλλος ένας». Ενώ δήλωνε ότι το αρχικό κτύπημα του Εμμανουηλίδη δεν ήταν θανατηφόρο. Μάλιστα τόσο φοβόταν την Αριστερά που ζήτησε από την δημοσιογράφο να βγάλει την συνέντευξη στον αέρα μόνο μετά τον θάνατο του.

Της ίδιας άποψης ήταν και ο καθηγητής Οικονόμου που έκανε την αυτοψία. Για αυτόν το κτύπημα που είχε οριζόντια φορά δεν θα μπορούσε ποτέ να είχε μεγάλη δύναμη και χρειαζόταν μεγάλη φόρα, πράγμα που δεν μπορούσε να συμβαίνει μιας και το κτύπημα ήταν από πίσω. Για να επιτευχθεί το σπάσιμο του κρανίου του θα έπρεπε να συνδυαστεί η μεγάλη φόρα και η ένταση του κτυπήματος, πράγμα που δεν θα μπορούσε να συμβεί. Ενώ στην ίδια εκπομπή, ο γιος του Γρηγόριου Λαμπράκη δήλωνε ότι όταν συνάντησε στην Θάσο τον Χρήστο Σαρτζετακη μετά το τέλος της προεδρικής θητείας του το 1988, και του είπε ποιος είναι, εκείνος του είπε: «Δεν είναι τώρα η ώρα για να αποκαλύψουμε ποιος σκότωσε τον Λαμπράκη».

Τέλος σύμφωνα με τον δημοσιογράφο Κυριάκο Ζαφειρίου στο βιβλίο του «Αντίστροφη Μέτρηση: σχέδιο δολοφονίας του Γρηγόρη Λαμπράκη» οι δημοσιογράφοι της εποχής Γιώργος Ρωμαίος του «Βήματος», Γιώργος Βούλτεψης της «Αυγής» και Γιώργος Μπέρτσος της «Ελευθερίας» που ασχολήθηκαν με την υπόθεση, δήλωσαν εκ των υστέρων ότι ούτε ο Καραμανλής, ούτε και η Φρειδερίκη και το Παλάτι είχαν σχέση με την δολοφονία του Λαμπράκη. Φυσικά αυτό έγινε κατόπιν εορτής, αφού πρώτα συνέβαλλαν με τα κείμενα τους στην λιβελλοποίηση του Θρόνου και της Δεξιάς. Στο ίδιο βιβλίο ο Ζαφειρίου αποδεικνύει ότι η υπόθεση Λαμπράκη ήταν στημένη από το εξωτερικό, αφήνοντας παράλληλα αιχμές για τον Χρήστο Σαρτζετάκη.

Τι σχέση έχει το «Ζ» με αυτές τις αλήθειες; Καμία. Όμως όποια και αν είναι η άποψη του καθενός για το «Ζ», θα πρέπει να το δει μέσα στην γενικότερη φιλμογραφία του Γαβρά. Ένα καλλιτεχνικό έργο, όπου κτυπά τον ολοκληρωτισμό σε όποια πλευρά και αν ανήκει. Μην ξεχνάμε ότι ο Γαβράς έκανε αργότερα και την «Ομολογία» για τον ολοκληρωτισμό και τις στημένες δίκες του κομμουνισμού. Μία ταινία που του στοίχησε την περιθωριοποίηση από την Αριστερή ιντελλιγκέντζια της εποχής. Ενώ στην «Κατάσταση Πολιορκίας» δεν χαρίζεται ούτε στους Τουπαμάρος που απαγάγουν έναν άνθρωπο των Αμερικάνικων Μυστικών Υπηρεσιών (που τον παίζει ο Υβ Μοντάν).

Σε αυτά, εμείς να προσθέσουμε ότι ο Γρηγόρης Λαμπράκης, αστός ιδεαλιστής της «Αριστεράς του Κολωνακίου», όπως τον έχει αποκαλέσει ο καθηγητής Δημήτρης Κιτσίκης, έκανε δέκα μέρες πριν την δολοφονία του, αίτηση για να γίνει μέλος της «Ένωσης Κέντρου». Αυτό σημαίνει ότι με την συμμετοχή του Λαμπράκη, η άνοδος του Ανδρέα Παπανδρέου μέσα στο κόμμα θα ήταν δύσκολη. Και ω του θαύματος! Ο Λαμπράκης έπαψε να είναι εμπόδιο στην άνοδο του εκλεκτού των Αμερικανών, Ανδρέα. Όπως έγινε μεταπολιτευτικά και με τον Αλέκο Παναγούλη, που αν ζούσε σίγουρα θα τραβούσε πολύ νεολαία από το ΠΑΣΟΚ στην «Ένωση Κέντρου – Νέες Δυνάμεις».

Μετά από όλα αυτά μήπως είναι καιρός για μια αντικειμενική αναψηλάφηση της δίκης;